II Brygada

Legioniści w Rafajłowej

Żołnierze II Brygady

 

Krzyż na Rafajłową

Raport  Michałowskiego o Legionach. 1915 rok

Zbiory  Instytutu Piłsudskiego w Nowym Jorku

Sytuacja polityczna w Europie w drugim dziesięcioleciu XX wieku rodziła nadzieję na odzyskanie niepodległości. Państwa Trójporozumienia tkz. ENTENTA (Anglia, Francja i Rosja) widziały szansę na utworzenie przy swoim boku polskich oddziałów zbrojnych, walczących przeciwko Państwom Centralnym (Niemcom i Austro-Węgrom). Również tamte państwa głosiły hasła o powołaniu do życia zalążków polskiej armii. Wśród samych Polaków ścierały się dwie koncepcje dotyczące sposobu odbudowy wolnego kraju.

Frakcja kierowana przez Józefa Piłsudskiego głosiła, że polskie wojsko należy stworzyć u boku państw centralnych i za najważniejsze zadanie uznała wywołanie powstania w Królestwie Polskim. Po drugiej stronie byli zwolennicy łączenia swoich losów z państwami Ententy, wśród nich był Józef Haller. W roku 1913 dochodzi do spotkania między Piłsudskim a Hallerem, który pragnął "przygotować dla Polski dobrze wyćwiczone kadry przyszłej armii narodowej, z którymi będą musiały się liczyć nawet państwa centralne".

Obaj przywódcy byli zgodni co do tego, że należy wykorzystać konflikt między zaborcami i dążyć do rozwoju ruchu zbrojnego. Po wybuchu wojny rząd austriacki 27 sierpnia 1914 roku  wydał dekret o organizacji dwóch polskich legionów: zachodniego i wschodniego. Wschodni legion formowany był we Lwowie. Głównym organizatorem tego ugrupowania powstającego z połączenia drużyn polowych "Sokoła" i części Polskich Drużyn Strzeleckich był Józef Haller. Legiony miały składać się z mężczyzn niepodlegających powszechnemu obowiązkowi służby wojskowej w armii austriacko-węgierskiej lub ochotników z Królestwa. Umundurowanie i komendy były polskie. Legion ten był jednak bardzo szybko rozwiązany, a z żołnierzy utworzono dwa pułki piechoty, którym niedane było pójść do Królestwa Polskiego. 30 września 1914 roku Haller wraz z oddziałami legionowymi wyruszył na front w Karpatach. W niezwykle trudnych warunkach terenowych i klimatycznych broniły one przed wojskami rosyjskimi dostępu na Węgry.

W październiku 1914 roku w okolicach Rafajłowej legioniści 3 pułku wybudowali w ciągu 4 dni trasę, pozwalającą na przeprowadzenie głównych sił uderzeniowych. Wkrótce po wybudowaniu szlak ten został nazwany Drogą Legionów, a przełęcz otrzymała urzędową nazwę Przełęczy Legionów. Znajduje się tam krzyż, a pod nim napis:

Legiony nazwano Brygadą Karpacką od miejsca pierwszych walk. Brygada zyskuje też miano "Żelaznej" jako wyraz szacunku dla jej wartości bojowej. Starcia pod Rafajłową, Rarańczą i Rokitną wyrabiały w legioniście siłę do późniejszych walk. Z żołnierza amatora wyrobił się "żelazny gwardzista".

W październiku 1915 roku jednostka zostaje przeniesiona na Wołyń, gdzie stacjonuje aż do wiosny następnego roku. 5 lipca 1916 Austro-Węgry i Niemcy chcąc utrzymać Legiony zobowiązały się odbudować namiastkę państwa i utworzyć samodzielną jednostkę wojskową, walczącą po ich stronie. W zamian żołnierze mieli złożyć przysięgę na wierność tym państwom. W lipcu 1917 roku oficerowie I i III Brygady na czele z Józefem Piłsudskim odmawiają wykonania tego aktu w związku z czym zostają internowani. Zaś II Brygada pod dowództwem Józefa Haller wypełnia polecenie. Ideą Hallera było bowiem, aby nie dopuścić do likwidacji polskich oddziałów. Wkrótce II Brygada zostaje wcielona do Polskiego Korpusu Pomocniczego i skierowana na Bukowinę, gdzie toczy walki z Rosjanami. 15 lutego 1918 roku w Brześciu Niemcy i Austro-Węgry podpisują pokój z Ukrainą, dając jej część ziem polskich (Chełmszczyznę i kawałek Podlasia) oraz szeroką autonomię w Galicji Wschodniej. Przez Polaków traktat ten został uznany jako kolejny rozbiór. Józef Haller wypowiada posłuszeństwo cesarzowi austriackiemu i odsyła wszystkie odznaczenia wojskowe. Z 15 na 16 lutego 1918 roku żołnierze II Brygady przechodzą na rosyjską stronę frontu i łączą się z polskimi oddziałami walczącymi po stronie Rosji. W maju 1918 roku pod Kaniowem zostają one zaatakowane przez Niemców. W wyniku walk część legionistów dostaje się do niewoli. Hallerowi wraz z grupą żołnierzy udaje się zbiec, najpierw do Kijowa, potem do Moskwy. Na zaproszenie Komitetu Narodowego Polskiego, przez Murmańsk, Szkocję i Wielką Brytanię dostaje się do Francji, aby dalej służyć sprawie polskiej.  

O II Brygadzie nie pisano pieśni, znana jest tylko jedna, która przedstawia tragiczną historię II Brygady, zmuszonej do tułaczki po obcych ziemiach przez wiele lat. Tekst pieśni znano jako wiersz bez melodii.